Интервју со Билјана Стојановска за Нова Македонија

1. Ако сликите беа текст, вашите ќе беа поезија. Во какви услови се создаваат вакви визуелни стихови?

Во тишина. Во шума, полиња, кањон, далеку од населени места. Каде се’ околу тебе потсеќа на почетокот на светот. Ако сакаш да насликаш поетска слика, треба долго да гледаш во ближниот (човек, бебе, куче, птица, бумбар, дрво, гранка, маче, билка) и сите да ги сакаш подеднакво. Во сакањето нема споредби, мерки и калкулации. Но затоа треба долго да гледаш и во небото. Во облаците што патуваат има страшен релјеф, можеби оттаму тие доминираат во моите слики. Некогаш тивки, но некогаш како да ја носат апокалипсата. Големите настани се одвиваат на маргините на некој пејзаж со големо небо. Ама, ако сликаш човек, треба да го видиш и небото во него. Во секој човек има рефлексија од небо. Постојано си ги повторувам последните мисли на Андреј Болконски, легнат смртно ранет на полето, умира и вика „Како сум можел до сега да не погледнам во небото? Како само сум можел да не ги видам облаците?“

• Последната изложба ви е насловена „Пасија“. Сметате ли дека страста и страдањето секогаш мора да одат рака под рака?

Да, страста е страдање. Страста мора да согори во нешто повисоко, поголемо. А тоа е тежок и мачен пат. Целата уметност е во суштина безумна страст, очајна жед по совршенство, по нешто што е повеќе, позначајно од овој свет. Би го избрал страдањето, наместо досадата и чекањето. Створени сме да дејствуваме, не да чекаме. Секој творец знае каков е мигот кога се завршува едно големо дело, едно раѓање. Како да согорел ужасот на секојдневието. После Пасија следува Воскресение, потврда на животот над смртта и гниењето. Вечното над заборавот. Постоењето на уметникот е црно-бела скица, неговите дела и она што чинодејствува, тие се во боја. Светот е сив. Така е и во сликарството. Се’ тргнува од монохромија, а завршува во колорит. Како крај на епските страданија претставени на таа изложба, стои едно мало кокиче, кое тивко, речиси незабележително пробива низ смрзнатата земја.

• Минливоста, времето, бесмртноста, вечноста, циклусите, иницијациите на човештвото се ваши секојдневни мотиви. Што значи да се биде минлив и вечен, истовремено?

Вечното само во мигот се постигнува. Или, делото реализирано во мигот, останува вечно. Не мислам на делата само како на творби. Мислам и на прегратка, допир, остварување контакт со нештото, идеја, еурека, молитва… Постојат нематеријализирани дела, уметници кои не успеале да се изразат во материјал. Но нивната скриена активност покрива добар дел од мозаикот на светската уметност и култура. Времето е смртен непријател на Вечноста. Но зависи од нас како ја поимаме? Како некој кој седи и чека во бескрајната темнина, или како некој кој тргнал да оди низ таа бескрајна темнина, силно верувајќи дека таму некаде на крајот ќе се појави зракот и наеднаш се ќе се осветли. Човек од инает може да остане и да си седи во мракот. Од некаков концепт! Уметниците на пример, се како маратонците што трчаат. Бавно тргнуваат, долго време се последни во трката. Некои се отпишани и предвреме. Но, мошне често први стигнуваат на целта. Тие знаат кога треба да ја употребат сета своја енергија. Творечкиот пат не е спринт, не е брза трка на сто метри.

• Христијанските мотиви се ваша инспирација на последната изложба, но се провлекуваат и генерално во целото ваше творештво. На една од сликите може да се види распетие, ама без крст. „Човекот во својата крв/има точно толку железо/колку што е потребно/за да се исковаат доволно клинци/за едно распетие….Си мислам: секој од нас е некој иден Исус/зашто со својата крв може да си го потпише/своето исчезнување.“, вели Анте Поповски во својата песна „Псалм 2“. Колку човештвото е распнато на крстот што се носи кон исчезнувањето?

Постојат распетија без крстови, но и крстови без распетија. Распетијата без крстови се прегратки. Крстовите без распетија се налик на оној кој стои на Водно или на други ридови и планини. Празни се, осветлени со неонки, но како да не може од нив да излезе светлина. Почести се крстовите без распетија. Празните крстови се само справи за мачење, но денеска на нив не може ни мачеништвото да биде остварено. Толку многу сме ние распнати од ситници и рамнодушие. Калил Гибран пишува во една поема дека, не можеме да ја доживееме целовитоста на распетието од деталите. А, едно распетие без крст, може да спаси цело човештво.

• Уникатен сте по тоа што со темни нијанси го величите возвишеното, независно дали се работи за страдање, дрво, небо или птица. Леонард Коен, во една песна вели дека во сè има пукнатина и дека така влегува светлината (There is a crack, a crack in everything. That’s how the light gets in). Колку се неопходни животните „пукнатини“ за да имаме доволно светлина?

Пукнатините се всушност прозорци. Пукнатините во еден череп се очите. Да, светлината велегува низ нив, но и излегува. Очите се медиум за пренос на светлината. Како кажа Борхес? „Оној што ја видел зората е сите луѓе“. Болката, страданието прави пукнатини во душата. Во секој човек лежи една Голгота и по неа се искачуваме сами. Но и решеноста да се изоди патот до крај. Затоа што назад нема. И секогаш ќе се најде некој кој на тој пат ќе ви подаде марамче да си ги избришете раните, солзите (Вероника) или некој кој ќе ви подаде чаша вода, некој ќе го потпре крстот да не ви тежи, (Симон Киринеец), а вие срамежливо ќе ја прифатите таа помош. Но, се што е насликано со светли бои не е светло! Во „мракот“ на Рембрант и Густав Малер јас можам да видам најмногу светлина. Темното во уметноста не е како темното во светот. Најголемите творци се „мрачни“, даркери, затоа што најдобро ја прозреле лицемерноста на глумењето среќа во свет кој врие од зло. Ја сакам темната уметност затоа што го осветлува светот. Има голема вистиност во тоа да не бидете среќни по секоја цена. Во големата посветеност нема многу време за среќа.

• „Смртта умира“ е поднасловот на изложбата и тоа јасно може да се види и на вашите слики. Циклусот на раѓање и смрт е неопходен пат, и индивидуален и колективен. Колку е важно да се биде свесен помеѓу овие две иницијации?

Смртта е разделба. Разделбата е тоа што боли во умирањето. Разделба и заборав. Со секоја средба ние повторно оживуваме. Соочувањето со смртта, (најбесмисленото од бесмислата која може да му се случи на секое живо битие) е голем  херојски подвиг. Смртта на ближниот е пострашна од сопствената затоа што сме створени да љубиме. Смртта има моќ во однос кон другиот. Осеќам неподнослива болка кога ќе видам огромно дрво кое со децении со гранките го допира небото, а сега лежи исечено и спрострено на земјата во калта. Хоризонталата е мирна, но страшно потсеќа на крајот, на смрт. Како и сонот. Бергман го споредува сонот со смрт. Сонот е можеби подготовка за смртта. Но творецот мора да биде буден. Мораме да ја држиме вертикалата по секоја цена. Како оние војници кои во војните, дури и смртно погодени го држат исправено знамето на честа. Ужасна е конечноста на нештата затоа што сме створени за бесконечност. Таков е подвигот на оној кој се раѓа повторно, не само биолошки, туку и енергетски, духовно и творечки. Со секое дело и подвиг ние умираме, се трошиме, се рониме и се топиме како восок од свеќи. Но, на изложбата е претставен еден човек кој не се исплаши од смртта, туку ја победи со животот. Затоа сме сведоци на „херојски “ сцени каде и смртта умира, ја изгуби силата да владее засекогаш. Тука хероизмот е реализиран преку слабоста, кревкоста, милоста. Мене од музичките дела, реквиемот ми е како некој хор на Вечноста, тоа е врвно остварување на животот, иако се работи за смртта.

Сеќавај се на смртта, Memento mori е формула на животот и на мојата уметност. Само така, соочен со можно исчезнување, животот добива сол, ја губи блуткавоста. Есенва работев скулпура, за Велес. Хамлет седи задлабочен на престолот и гледа во черепот на Јорик. Паднале и круната и маските. „Овој череп некогаш се смеел и зборувал постојано, правел шеги. Каде му е сега устата“? Тоа соочување со гнилежот е круцијално за да разбереме колку власт имаме ние всушност на земјата. На што сме горди? Во што инвестираме? Но, повеќе и од самата смрт, јас лично се плашам од исчезнување на личноста. Тоа е најстрашната смрт. Не можам да се помирам со некакво претопување во честичките на космосот и природата. Во хумус. Ако не се сочува идентитетот на личноста и после смртта, залуден ми е тој рај. Лицето на едно битие е врвното ремек дело на Универзумот. Затоа и идентитетот на едно лице е нешто неповторливо, ненадминливо. Човечката историја знае да ги избрише тие траги, но верувам во нивната запишаност во книгата на Вечноста.

јануари 2021 година