Светлината на светот – Меѓу бран и честичка

(Кон изложбата „ПАСИЈА“ на Никола Пијанманов)

Има ли каква било појава која може да се види во срцевината на нејзината суштина? Секој обид да се каже нешто со што суштествено би се доловил појавниот феномен мора постојано да се потпира на одделен составен елемент. Но ниту еден елемент посебно не може да се сведе на суштината по која се трага. Овој факт го поттикнало човештвото со својата мисловна и јазична способност да развие концепт и систем на симболи. Симболот го означува она што не може да се види во појавното, а е пресудно за негово дефинирање и класификација. Уметноста е еминентен начин да се изнајдат нови и нови симболи кои ја обработуваат стварноста која нѐ опкружува и да ја протолкуваат на начин кој ни ја предочува инаку невидливата суштина. Во случајот на темата на оваа изложба на Никола Пијанманов, феноменот е универзално познат – ликот и делото на Исус Христос! Но како да се каже нешто суштинско за феномен кој веќе две илјади години е предмет на милиони обиди да се претстави преку уметнички симбол?

Уште од најраниот развој на христијанството по времето на пишувањето на Новиот Завет, раната црква, а особено таканаречените рани црковни отци, поставиле патоказ дека симболите се и ќе бидат одговорот на постојаното прашање на секоја генерација, „Кој е Исус?“, но уште повеќе на прашањето на самиот Исус, „А што велите вие, кој сум јас?“. Уште од времето на неповторливиот Ориген во третиот век, дадени се основните насоки за креативното толкување и одговор на ова прашање. Почнувајќи од појавното или како што се нарекува „практичното“, патот кон разбирањето на Христос почнува со просто прифаќање и спроведување на неговата порака. Овој прв стадиум се нарекува „практике“. Но простото дејство е само почетокот кон нешто што би требало да ги отвори портите на бесконечноста. Откако со практиката се дошло до непосредно искуство на Христос преку послушност, се овозможува вториот стадиум на согледување на суштината на нештата. Овој стадиум се нарекува „фисикетеориа“. Тоа во превод значи проникнување под површната појавност и контемплирање или созерцување. Конечниот стадиум кој е истовремено и вечен акт, а не некакво конечно пристигнување до крајот на нештата, се нарекува „теологиа“. Со други зборови тоа е визијата на Бог која една личност ја достигнува преку заложбите засновани врз вера, а ја добива по незаслужена благодат на Божјата самообјава.

Оваа поставка на Никола Пијанманов, циклусот слики со кои таа е претставена е пар екселанс симболичен јазик на неговото уметничко толкување на прашањето „Кој е Исус?“. Самата техника на сликање, или ако сакате елементот на „практике“,несомнено ги прикажува дисциплината, посветеноста, вештината и над сѐ верата на уметникот во објавата на Бог манифестирана во Исус Христос. Не ги гледаме сите боите со исти очи. Техниката на употреба на бои во секоја од овие слики е подарок за сите нас кои не можеме да си замислиме како една боја конечно ќе изгледа на медиумот врз кој е нанесена. Ако земеме предвид дека една од највпечатливите најави на Исус Христос во Новиот Завет е „Светлина на светот“, без двоумење можеме да кажеме дека секоја боја на сликите на Никола Пијанманов е во љубовна прегратка со прекршените зраци светлина. Истовремениот остар контраст и хармонијата на композициите буквално ја сопреле светлината во нејзиното движење и ја присилиле да се прикаже таква каква што е. Ова „практике“ на Пијанманов, простата понизна, дисциплинирана, предана посветеност на сликарската техника раскажува за најважниот сегмент на Исусовиот живот со егзактност која е уште повеќе засилена со уметничката креативност. Да го земеме за пример делото „Воскресение на Лазар“. Транслуцентноста на погребната обвивка, но и на телото го најавува чудото на Лазар кога е повикан назад меѓу живите. Композицијата на сите бои го сумира животодавниот елемент, така што оној чиј живот згаснал и кој веќе почнал да го снемува физички, повторно се појавува. Пијанманов успеал преку техниката на „практике“ паралелно да досегне и до „фисикетеориа“. Како во најдобрите претстави на транслуцентост кај Ел Греко, транслуцетноста на повојот и на телото на оваа слика на Пијанманов e симбол на допирот меѓу два света. Симбол не само во смисла на определен знак или показател, нешто за што е задолжена семиотиката, туку во изворно етимилошка смисла, а тоа е „препознавањето“ на два одвоени дела дека се делови од иста целина. Во случајот на „Воскресение на Лазар“, тоа е препознавањето на душата и на телото дека претставувале една психосоматска целина во која се повторно соединети. Едно друго дело од циклусот, „Оплакување“ е тематски различно, но во себе носи ист симбол. Транслуцентноста на фигурата која плаче над Христовата смрт и во овој случај е мост меѓу два света. Неизмерната тага на лицето, на држењето на телото, на деталите на лицето и на рацете кои недвосмислено посочуваат на телесност, на крв и на тело, сведочат за трагедијата од космички размери, за смртта на Словото преку кое сѐ настана и за кого сѐ настана. Оваа слика е добар вовед во стадиумот на „фисикетеориа“ на сликите на Пијанманов.

Најран дел во циклусот на изложбата од животот на Исус е искушението во пустината по кое тој ја почнува својата јавна служба на проповедање на Божјото царство, како и на практично покажување божествена сила во него преку разни чуда. Што гледаме на оваа слика? Фигурата на Христос го зафаќа најголемиот дел од она што е главно златна заднина. Лицето му покажува интроспективност и решителност. Црвените нијанси го разбиваат златестиот пејзаж и речиси како да претставуваат некаков мираж на самата фигура. Христос врз себе има сина наметка и црвен хитон. Три важни теолошки бои. Златната ја претставува божествената суштина, сината ја претставува божествената природа на Христос, додека црвената ја претставува неговата човечка природа. Повторно, ова е соочување на два света. Паднатиот заради чија обнова Исус се отелотворил и станал еден од нас, но и светиот небесен свет, кој не е првенствено контраст на земниот, туку е гаранција дека земниот може да учествува во него. Така оваа слика не го претставува само конкретното искушение, туку на уметнички симболичен начин ја изразува и теологијата на овој настан. Тој е навистина полн со симболика. Христос е во пустината четириесет дена што го претставува четириесетгодишното талкање на Израелците низ пустината. Тие паднале на сите искушенија. Исус им одолеа на трите искушенија, но кои колективно ги претставуваат искушенијата од егзистенцијален карактер (лебот), искушенијата од смисловен карактер (фрлање од храмот) и искушенијата од политички карактер (поклон пред ѓаволот во замена за власт над светот). Но има уште една важна лекција. Оној кој постојано ја преземал улогата да го избави Израел од последиците на паѓањето пред искушенијата е самиот Јахве Бог. Во Христос овие две улоги се споени во едно лице. Повторно сме соочени со два света. Христос е Бог еднаков на Јахве и истовремено претставник на човечкиот род, по потекло Евреин.

Од евангелијата знаеме дека Исус минувал значителен дел од денот во молитва. Евангелистите ни велат дека тоа тој го правел по обичај, значи му било воспоставена практика. Од она што го гледам на сликата насловена како „Исус во молитва“, самата техника, композицијата и боите асоцира на настанот кога Исус ќе се моли и ќе се преобрази пред Петар, Јаков и Јован. Тоа е мигот кога ќе се појават Мојсеј и Илија, а гласот на Небесниот Татко ќе го објави како негов возљубен Син. Тука сѐ е транслуцетно, а потемните нијанси се дадени како контури на Христовата телесност. Главниот медиум на манифестацијата на преобразувањето е светлината. Самиот Христос и неговата облека блескаат со белина, но и бел светол облак го манифестира Бог Таткото. Ако некој настан од животот на Христос на земјата ја одбележува двојната природа на неговата личност преку светлината, тогаш тоа е токму мигот на преобразувањето. Без светлина простор-времето ќе беше апсолутно непроѕирна темнина. Двојното својство на светлината ја прави сета разлика. За светлината да светли физички таа треба да биде и бран и честичка истовремено. За Христос да светли духовно, тој треба да биде и Бог и човек истовремено. Нема физички живот без светлина, но уште повеќе нема духовен живот без Христос – „Светлината на светот“. Од блескавата белина при молитвата на гората Тавор, се префрламе на крвавите капки пот при молитвата во Гетсеманија. Оваа слика на Пијанманов е целосно противречна на претходната. Светлината едвај се пробива, но само за да ги потенцира темните страни на опкружувањето на Христос. Златните божествени бои се речиси проголтани од земните црвени нијанси. Траурот е главен мотив. Дрвото пред кое стои при најголемото искушение може да се земе и како претстава за дрвото на првото искушение на Адам и Ева. И Христос има можност да не ја послуша Божјата волја. Тој се моли ако е можно да го одмине чашата на ова премреже, но за разлика од Адам, Исус, вториот Адам, му одолева на искушението и му вели на својот Татко, „Не мојата, туку нека биде Твојата волја“. Но, во сликата има и едно големо но. Во молитвата „да ме одмине оваа чаша“ се содржи не само целосната преданост и послушност, туку и потврда дека телесното на Христос му е крајно важно. Тој не гледа на својата човечност, на тоа дека е крв и месо, како на нешто од што му се смачува. Напротив, со оваа изјава, тој потврдува дека е подготвен да издржи мачење и смрт токму за секој човек од крв и месо за да може да воскресне со него. Но до воскресението води трнливиот пат на предавство од најблиските, нивната малодушност, клеветењето, ругањето, понижувањето и мачењетосѐ до ужасната смрт. На оваа сцена ѝ претходи сцената на „Тајната вечера“. Пијанманов избрал да го издвои мигот кога раката на оној кој ќе го предаде Исус посегнува по храна од заедничкиот сад. Белината на дланката на предавникот и онаа на дланката на Исус е иста. Но формата не прстите не! Кога само сопственикот на оваа искривоколчена дланка би разбрал зошто Христовото лице и дланка се во состојба на смирение. Знае Христос дека неговата дланка ќе биде прикована со ’рѓосани клинци на рапав крст. Знае тој дека сета деформираност на дланката во која гледа ќе му биде префрлена нему. Наспроти острината на ова болно спознание, тој во оваа дланка гледа со смирение. За ова смирение сведочи и сликата на која е само трнливата круна. На трњето се гледаат трагите од крв, недвосмислената потврда на телесноста на Христос. Оваа круна „случајно“ сведочи за она што евангелијата го нарекуваат „Христовото прославување“. За изјавата тие мислат токму на трнливата круна и на Христос закован и издигнат на крстот. Врвот на контрастот меѓу безгрешната телесност на Христос Богочовекот и на толпата која го претставува човештвото е насликан од Пијанманов во „Исмевање Христово“. Разулавената поворка е сѐ што Христос не е. Белината тука не е транслуцентна, туку повеќе „аветинска“, состојба која го негира телесното за да го сублимира во дијаболичноста на паднатите духови. Сликата потсетува на карневал, на оној жален човечки акт од телесноста да направи пародија наводно славејќи ја. Различноста во облеката во која се наѕираат од благородници преку религиозни водачи до дворски шут, го прикажува колективното човештво низ историјата. Некои од нив држат некакви гранчиња в раце, несомнен паралела со настанот на триумфалното влегување на Христос во Ерусалим само неколку дена порано. Од сцените кои го прикажуваат распетието, ќе се осврнеме на две, „Марија Магдалена“ и „Симнување од крстот“. На двете слики е прикажан лик на жена. Жените се последните кои останале под крстот. Овој детаљ опишан во евангелијата е уште еден контраст. Распнувањето се случува во свет кој е под апсолутна доминација на мажите. Тоа што евангелијата им даваат таква проминентни улоги на повеќе жени е револуционерно. Секоја „наместеност“ на нарацијата овие секвенци би ги избришала како контрапродуктивни. Зарем не требаше мажите да бидат оние похрабрите и со јасна преданост? Овој приказ е контраинтуитивен за времето кога е пишуван и токму затоа е крајно веродостоен. Иако во циклусот нема слики од жените како први сведоци за празниот гроб и воскресението, овде е пригодно да се спомене и овој факт. Жените останале последни под крстот и стигнале први пред гробот! Затоа во изборот од сликите, кои се дискутирани, секако влегува и онаа на разните варијации насловени како „Мироноска“. Според Пијанманов овој мотив претставува „невеста која го одбрала трнливиот венец наместо круна“. Зар не е тоа прекрасен симбол за описот на црквата како „Христова невеста“? Радосната вест најавена од Исус Христос ги разбива стереотипите на секоја ера, на секоја цивилизација и на секоја култура.

Овој впечаток е особено силен во репродукцијата на Холбајн помладиот„Мртвото тело на Христос во гробот“. Ова е сведоштво за недвосмислената смрт на Христос. Во овој случај таа не е стилизирана. Пред нас е тело на мртовец со почетни знаци на распаѓање. Исус Христос е мртов! За тоа сведочат мртовечките отворени уста и око. Но интерпретацијата на Пијанманов „крие“ пресврт во најава. Реалистичноста на раните на телото кај Холбајн кај Пијанманов се заменети со низа симболи. Видени во детаљ тие откриваат печат на најпознатиот израз на фреските и на иконите. Тоа е кратенката која во превод значи „Исус Христос – Победник!“ Мртво тело во распаѓање, по брутална тортура и по уште пострашна смрт прогласува победа!? Во секој друг случај ова би било богохулно, но не и во овој случај. Според апостол Павле не само што Бог Таткото го пратил својот Единороден Син да умре за светот, туку и го направил грев. Не само грешен, туку буквално грев. Да го цитираме Павле, „Зашто Оној[Христос], Кој не знаеше грев, Бог за нас Го направи грев, та преку Него да станеме праведност Божја“. Каква славна размена. Христос доброволно е сведен на грев, а ние по благодат сме преобразениво праведност Божја! Како е тоа можно? Можно е, можно. Зашто приказната не завршува тука. Нејзиниот епилог ни е прикажан од Пијанманов на симболичен начин. Наместо воскреснатиот Христос, на сликата, која го претставува тој настан, гледаме едно кокиче кое никнува од земјата среде зима. Надеж против секоја надеж. Белината на латиците на кокичето ја сублимираат сета приказна на победата на животот над смртта во Исус Христос. Ова е сведоштво за тоа дека самата смрт е мртва. Умрела и повеќе нема власт врз животот. Смртта е обессилена, a темнината мора да се повлече пред воскреснатата Светлина на светот. Двојната природа на Христос останува вечно. Според својата промисла Бог создателот учествува во животот на своето создание, а созданието по Божја благодат учествува во животот на својот Создател. Колку убаво ова го доловил Пијанманов во циклусот на сите дела за оваа изложба сведочи детаљот во „Агонијата на Марија“. Транслуцентноста на Христос се протега и врз неа додека таа во агонија плаче под крстот на кој тој виси. Ова е веќе најава за она што следи иако сѐ во тој миг му противречи. Но има уште нешто што е уште посилна најава. Златестата коса на Марија е слободно пуштена во прамени. Наспроти обичајот да биде покриена со шамија и поголемата веројатност дека бојата на косата на некого од Блискиот Iсток би била со темна нијанса, Пијанманов се решил за златната, бојата на сонцето и на божествената суштина. Случајно? Којзнае? Во секој случај овој избор претставува неискажлив симбол на утеха за целиот свет. Дури и сега додека плачеме и тагуваме насреде овој свет, оној другиот по кој копнееме е веќе меѓу нас. За тоа сведочи секоја од сликите на Никола Пијанманов, а средбата со нив на најубав начин нè воведува во средбата на двата света осветлени со двојната природа на Богочовекот.

д-р Коста Милков

Балкански институт за вера и култура