Преобразба на една праслика
(Обид за толкување на муралот „Лузна“ на Никола Пијанманов)
Само еднаш имам видено
толку крваво сонце.
И никогаш повеќе.
Злокобно се спушташе на обзорот,
се чинеше како некој
со нога да ја развалил вратата од пеколот…
Јарослав Сајферт1
Има еден простор, едно парче спокој во градскиот парк во Струмица каде често навраќам. Мирно, спокојно место со неколку клупи, една кружна мала бавча засадена со сезонски цвеќиња, а сенка прават големите крошни на големите стари дрвја. Наоколу фрлени догорчиња и по некој отпушок со остаток од кармин на дамата која крстосувала овде претходната ноќ. Невообичаено мирно е тука. Понекогаш се наслушнува тапо крцкање на стариот велосипед на човекот кој секој ден, со кошница полна овошје, поминува оттука и по некоја неповрзана реченица на двајца старци, кои вообичаено зборуваат за политичките случувања од вчера. Вообичаена слика на едно безбојно секојдневие. Меѓу крошните на големите дрвја, наѕираат прозорците на зградата од минатиот век, подигната во средината на ова спокојно место. Врвулицата луѓе кои секојдневно влегуваа и излегуваа од зградата, никако не можеше да го наруши чудесниот мир кој се беше всадил тука.
Неодамна, успиениот спокој го вознемири еден призор, сосема поинаков од сè што со децении беше познат екстериер на зградата чии ѕидови беа безбојни и безживотни. Мигот наликуваше на сцена од некој одамна непостоечки свет, кога голиот и храбар човек ги земал пештерските ѕидови за свои платна и на нив ги истурал сиот свој бол, страв, агонија и немир. Имав чувство дека некоја совршено вешта рака, со техника наследена од некој свој незнаен предок, создала еден поинаков, трансцендентален свет, навидум далечен и непознат. Бурата од бои се пробиваше низ крошните на дрвјата пред неа, беше толку силна, што имав чувство дека го наслушнувам крикот од нивното свиткување и повторно исправање. Но тоа го правеа достоинствено, стамено и одважно. Што имаа заедничко овие дрвја кои се тука со децении и варосаниот ѕид, кој до вчера стоеше само како предна страна на една правоаголна градба од минатиот век? Вештиот уметник со своето дело го одухотворил безживотниот камен, му ја прекрил голотијата и го преоблекол во нова облека, извезена со познати мотиви. Какво е ова привидение во кое се најавува некаква борба на две исушени дланки фатени за работ, а под нив провалија или на корења на две столетни дрвја кои гребаат што подлабоко за да стигнат до капка вода, или пак е тоа некаков крик на малиот и трошен човек, соголен до коска? Се обидувам да го замислам творецот како стои задуман пред белината на која треба да се оживеат боите за да почнат да зборуваат. Што ли чувствува тогаш, страв од соочување со платното како огромен камен ѕид невозможен за совладување или пак нетрпение што поскоро да се испразни креативната енергија која треба да се пресоздаде во дело?! Кој ли е првиот маневар на четката? Дали е тоа ритуално замавнување со кое се повикува музата, босонога да заигра по платното, или пак е силен убод на четката во бојата, која во допир со платното зачнува дело? Така најверојатно се раѓаат уметничките дела, налик на новороденчиња, кои кога доаѓаат на свет носат надеж и нов живот.
Делото пред мене како да раскажуваше приказна од некое далечно, незнајно време, но имаше нешто познато во неа. Дланките насликани на пештерите некаде длабоко во древноста, биле одраз на длабоко всадената стравопочит што човекот ја имал пред надмоќната природа. Таа му била сојузник, хранителка, но и закана. Од неа се плашел, ѝ ги услишуваш желбите, ја почитувал до степен на божество. Тие далечни приказни денес ни ги раскажуваат камените ѕидови на пештерите, живописани со цртежите на нашите прародители. Од длабочината на каменот како сè уште да дише пратворецот, како да се наслушнува трепетот на неговата дива рака дури остава трага во утробата на природата. Творецот, сликарот е номад, патник кој патува низ времето пренесувајќи пораки. Колкава е моќта на човекот-творец, да поминува толку лесно низ времињата, да ги прави сосоема ништожни далечините и да се среќава со својот духовен предок?! И таму некаде низ лавиринти на времето, зад замислените двери се случува средбата на творците. Едниот полугол и бестрашен, со поглед полн со стравопочит кон природата и другиот кревок и трошен, исплашен да не се соочи со мигот кога природата ќе го истури сиот свој бес. Можно ли е творецот како медиум да ни го покажува тој пат, да ни овозможува средби со оние чии пораки не успеавме да ги дешифрираме до крај?! Токму тие, преку цртежите што ги оставале по пештерите, по камените ѕидови, ни оставиле аманет, опомена дека нашата надмоќ е само лажна умисленост, дека човекот владее со светот.
Современиот човек сака да верува дела е доволно свесен за сопствената големина, но не и да се соочи со вистината дека е мал, трошен и смртен. „Човекот на сон и на јаве ги анализирал одговорите на своите привиденија и не се давал да биде заведен од измамници и во своите колебања ја преднасетувал сета своја интелигенција. Ја барал душата која го дозволувала неговото содејство и сочувство со светот“ велеше Борхес. Создавајќи го својот мурал „Лузна“, Никола Пијанманов во содејство со уметноста сочувствува со човекот кој, занесен од својата, само навидум голема сила, заборава дека е прашинка која за миг може да стане невидлива и да исчезне засекогаш. Го насетувам болот со кој уметникот го создавал ова дело. Како неговите прсти да се зариле во растечената боја и оставиле лузна на платното. А тоа пак, поставено на студениот и нем ѕид, чиниш се припило за малтерот, како да станале едно, како отсекогаш да си припаѓале. Лузната го пробила платното, пуштила корени до каменот на кој некогаш некој надарен уметник сликал, ја оставил, ја скаменил својата душа. И така оваа праслика повторно се враќа на својот природен постамент, на каменот. Ова дело по којзнае кој пат ја потврдува единствената вистина дека созданието на уметникот en gros претставува трага од некои минати светови. Во него се оживува архаичната супстанца на постоењето, која има моќ да се пресоздава, но не и да исчезне.
Во делото на Пијанманов се отсликува едно препознатливо сликарско достоинство, пред чија големина човек останува нем. Уметникот сосема отворено преку делото ги кажува своите сликарски ставови, кои се оригинални и автохтони, една визуелна есетитка која не приличи на ниедна друга. Во долниот дел на сликата на темно-сина позадина се исцртува дланка која наликува на соголени гранки на суво дрво, а зад неа вжареното и закрвавено сонце. Зошто крвари сонцето пред истоштените и соголени гранки? Човекот, заборавајќи ја колевката која мајката-хранителка му ја направи од листови и гранки за да го стопли, безобзирно ја згази со своите огромни алчни стапала. Со својата неукост и алчност го вжари сонцето до расквареност, до степен кога топлината ќе му стане најголем непријател, Луцифер кој ги гори телата до растопување. Од грамадноста на муралот како да зборува обезличениот и полумртов човек, чиј лик сосема исчезнува бидејќи сонцето го вжарува до самоспалување, а водата наместо очистување, носи пропаст. Во горниот дел соголена дланка, ковчести прсти, кои како да сакаат да зграбат нешто, свиткани како да гребаат. Носат со себе крв која се растечува од внатрешната страна и се заканува дека ќе му ја одземе светлината на сонцето, ќе го облие во крв, се дур не го донесе до степен на помрачување. Дали дланката самата грабајќи не се скаменила, па не може да се протегне за да го дофати животот?! Еден болен спазматичен грч, една драматичност се случува пред очите на набљудувачот, кој како да очекува дека во секој момент ќе се случи допирот на прстите со врвовите на гранките. Колку болка има во напорот да се досегне до животворниот извор?! Но што потоа? Дланката е слечена, умртвен е нејзиниот дразбен механзам, а гранките оголени, безживотни и суви. Чуму допирот, кога крвотокот пресушил и оставил само лузни? Ако пак дланката е крошната од дрвото на животот кое сега е само сеќавање на рајот од Едемската градина, тогаш се оживува алузијата дека од неа останал само споменот. Моментот кога се разделуваат една од друга (дланката или крошната) е моментот кога човекот сам се протера од рајот и по своја заслуга го доби земниот живот. Токму тука, на земјата, наместо да ја сочува природата за да им ја остави во наследство на своите потомци, тој од дрвото изделка крст за сопственото распетие.
Полидимензионала може да биде симболиката на едно вакво уметничко дело. Првиот впечаток кој ненамерниот минувач го добива набљудувајќи го муралот е чувството на зазор, но зазорот како чувство на одвратност и зазорот дефиниран како чувство на срам. Одвратноста или одбивноста се појавува како прво, недокрај дефинирано чувство, кога оддалеку се обидуваме да ја дешифрираме идејата на авторот. Но, веднаш откако ќе се смири првиот наплив на чувства во афект, она што потоа следува е вистинското соочување со самите себе, односно момент на идентификација, ЈАС и огромното платно пред мене. Тогаш тоа платно станува просторот во кој сите ние опстојуваме, но сега го гледаме пред нас, огромен, застрашувачки реален, како да нè опоменува дека сме на чекор до провалијата од која никој жив не се вратил.Застанати пред платното се обидуваме да дојдеме до одговорите на прашањата од кои всушност се состои нашиот живот. Како осветсуваме одѕвонува мислата на Арнолд Хаузер:„И што може да значи уметноста за некој што во животот не е вплетен дабоко, страствено и опасно како самиот уметник и кој не ја цени од гледиште на животот? Таа е помошница само на оној што од неа бара помош, кој ѝ пристапува со намерите на совеста, на сомневање и неспокојни очекувања. Таа има нешто да му каже само на оној што ќе ја праша за нешто; за оној што не ја праша – таа е без секаков одговор…“ Гледајќи ја згрчената ковчеста дланка, која како да бара спас во допирот со оголените гранки на дрвото, нè преплавува чувството на срам, од самите себе од тоа, како успеавме со нашите крволочни заби да ја прегриземе артеријата која хранејќи нè со крв, нè хранеше со живот. Како човек да се сокрие од себе кога свртувајќи се насекаде ги гледа сличните нему?! Пред нас како да оживува митската парадигма за прогонството од светот и во светот, од себе и кон себе. Одбидот да се оддалечиме од муралот, од почеток е осуден на пропаст, бидејќи колку повеќе бегаме од него, тој се исправа пред нас, уште појасен, застрашувачки голем. И тогаш започнува нашето бегство, да се оддалечиме, да се преправаме дека ниту сме виделе, ниту сме чуле. Но, невозможно е, бидејќи лузната одамна ја носиме во нас, но сега сакајќи да зграбиме повеќе, со сопствените нокти заривме длабоко, толку длабоко што ги раскрваривме сопствените утроби. И наместо да ги носиме во нас новите рожби, ние ги осквернавивме, па почнаа да плукаат крв.
Како што дрвото ја повторува својата крошна
во крошната на своите корења
таму долу под глината,
и таа уште долго живее
откако дрвото паднало,
можеби и на луѓето по смртта
им останува ронка живот
таму долу под земјата
врз којашто стоеле и ширеле раце.
Тежина на глината,
Јарослав Сајферт2